Stare Strącze

Wieś sołecka w gminie Sława, położona 5 km na płd.-wschód od Sławy, przy drodze Slawa –Wschowa. Obecna wieś Stare Strącze stanowiła do 1937 r. trzy odrębne wsie–gminy: Alt Strunz, Salisch, Merzdorf. Miejscowości w okresie nowożytnym zrastały się z sobą, tworząc od przełomu XIX/XX w. jeden organizm osadniczy, a od 1 IV 1937 jedną gminę (1937-1945 – Deutscheck).

1. Alt Strunz (Stare Strącze)

Alt Strunz (dalej: A.S.) to historyczna wschodnia część obecnego Starego Strącza. Pierwsze wzmianki o wsi pochodzą z lat 1366 i 1399, i dotyczą istnienia kościoła i parafii. Wieś wymieniana jest pod nazwami „Stransko” (1443), „Stronzcke” (1506), „Strońsko” (1510 i 1528). Późniejsza forma – Strunz/Struntz (polska – Strońsk), od XVIII w poprzedzona członem Alt. Słowiańska osada (jej nazwa wywodziła się prawdopodobnie od słowa stróżowanie, „stróża” = oddział wartowniczy?) rozwinęła się po jej zasiedleniu przez niemieckich osadników i przeniesieniu na prawo niemieckie. Wieś założona została wówczas jako ulicówka przy drodze łączącej Sławę ze Wschową. Każdy kmieć otrzymał przy nasadzeniu frankoński łan ziemi (około 25 ha). Większość terenu gminy należała jednak do majątku rycerskiego. Należy przyjąć, że A. S. początkowo stanowiło własność książąt głogowskich, zanim ci nadali tutejsze dobra rycerzom pozostającym w ich służbie. Po utworzeniu w 1468 r. sławskiego majątku Rechenbergów, również A. S. znalazło się w posiadaniu tego możnego rodu (figuruje w dokumencie Zygmunta Jagiellończyka z 1506 r., zatwierdzającym własność). Jako tutejszy właściciel wymieniony jest dokumentach Balthasar von Rechenberg-Schlawa (†1567). W XVII w. poprzez małżeństwo ze spadkobierczynią, Anną Barbarą von Rechenberg (1650-1704), w posiadanie majątku wszedł Erasmus Bernhard von Klüx (1652-1731).

Dokumenty z 1510 i 1564 r. wskazują na przynależność wsi do parafii sławskiej, w diecezji poznańskiej. Jednakże Hans von Rechenberg już w 1524 r. wprowadził w tej parafii wyznanie reformowane. Pierwszy znany kaznodzieja luterański Kaspar Ritschius działał w A. S. od 1584 r. (jako duchowny dworski w kaplicy zamkowej Rechenbergów?). W latach 1602-1603 z fundacji Balthasara von Rechenberg-Salisch (†1604) wybudowany został kościół (w miejsce dotychczasowego, drewnianego?). Była to budowla kamienna, obronna, z wieżą około 25 m wysokości. Funkcja obronna miała znaczenie wobec położenia w sąsiedztwie granicy z Polską. Do ewangelickiej parafii należały również Merzdorf i Salisch. Po wojnie trzydziestoletniej kościół został 16 I 1654 odebrany luteranom i przekazany katolikom. Otrzymał (dawne?) wezwanie św. Jadwigi Śl., był filią parafii w Sławie. Większość mieszkańców pozostała przy wyznaniu luterańskim. Uczęszczali oni odtąd do kaplicy w Wygnańczycach, a po jej zamknięciu (1719) do sąsiednich Starych Drzewiec. Obydwa kościoły znajdowały się po polskiej stronie. Po zajęciu Śląska przez Prusy, w styczniu 1741 r. ówczesny właściciel Wolf Bernhard, Bernhard von Klüx (†1755), uzyskał od króla Prus pozwolenie na budowę kościoła. Rok później przybyły z Kożuchowa pastor Adam E. Eckardt wygłosił pierwsze kazanie w przebudowanym na dom modlitwy młynie. Właściwy kościół, w konstrukcji szachulcowej, zbudowany został w latach 1775-1776 (wieża – 1859).

W gospodarce wsi dominowały uprawy i hodowla zwierząt. W XVIII w. zostały wykarczowane lasy przy granicy z Polską, powstały folwarki Neu Strunz (Nowe Strącze) i Waldvorwerk. Odtąd obowiązywała nazwa wsi Alt Strunz. Około 1765 r. znajdowało się tu 20 gospodarstw kmieci, 7 zagrodników, 1 gospodarstwo wolnego kmiecia, 29 chałupników i komorników (łącznie) i 10 rzemieślników. Właścicielem majątku był radca von Lieres. W 1791 r. wieś liczyła 446 mieszk. i 97 budynków (2 kościoły i domy parafialne, 2 szkoły, siedziba szlachecka i opustoszały stary dwór, 2 folwarki, karczma, 70 gospodarstw, 2 młyny wodne, 3 wiatraki i 14 innych budynków).

W 1795 r. źle zarządzane dobra nabył od von Lieresa drogą zamiany hrabia Archibald von Keyserling (1759-1829), ówczesny marszałek dworu księcia Ludwika pruskiego. W 1793 r., w wyniku drugiego rozbioru Polski, A. S. przestało być miejscowością graniczną. Stało się nią ponownie w okresie istnienia Księstwa Warszawskiego (1807–1815). Podczas tzw. wojen wyzwoleńczych (1813-1814) zniszczony majątek ponownie popadł w tarapaty. Zadłużony hrabia v. Keyserling sprzedał go w 1815 r. rodzinie von Lucke-Kursko. Z kolei w 1862 r. zakupił go kupiec Michael Rösler z Wrocławia. Po jego śmierci spadkobiercy sprzedali dobra markizowi Archambauld de Talleyrand-Périgord (1845-1918), wnukowi księżnej Żagania Dorothei. Ten znów w 1908 r. sprzedał je hrabiemu Stanisławowi Żółtowskiemu (1849-1908) z Niechanowa k. Gniezna. Żółtowski popierał polskie osadnictwo. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości wdowa, hrabina Maria Żółtowska, sprzedała majątek Kurtowi Fenglerowi. Ostatnim właścicielem był Richard Schulz.

W XIX w. nastąpiło uwłaszczenie chłopów. Rosła ilość mieszkańców wsi: w 1845 r. było ich 578, pod koniec wieku – 692. Wsie A.S., Salisch i Merzdorf zrastały się z sobą, tworząc ponad 5-kilometrowy łańcuch; utarła się potoczna nazwa „Dreidörfer“ („Trzy wsie”). Widoczny był postęp gospodarczy: w A. S. powstała gorzelnia, a w 1913 r. stacja kolejowa przy wybudowanej wówczas linii Sława – Wschowa. Majątek specjalizował się w hodowli bydła rasy oldenburskiej. W 1910 A. S. miało 721 mieszk.; wśród nich był znaczny odsetek osiadłych tu (głównie na skutek odpływu młodych mieszkańców S. w głąb Rzeszy) Polaków z Wielkopolski: w 1905 r. – 24 rodziny. Sytuacja ta budziła niepokój władz, powodowała też pewne napięcia we wsi. Miejscowa społeczność chłopska była konserwatywna, panowało nastawienie narodowe. Już w 1872 r. założony został związek weteranów. W czasie I wojny światowej zginęło 58 żołnierzy z A.S (w 1924 wystawiono im pomnik).

W okresie międzywojennym zaznaczył się spadek mieszkańców. Występujące już wcześniej zjawisko tzw. „Ostfluchtu” związane było wówczas głównie z ekonomicznymi skutkami utraty przez Rzeszę terenów wschodnich. W 1925 r. było w A. S. jeszcze 729 mieszk. (588 ewangelików i 123 katolików), w 1933 r. – 692. W dniu 1 IV 1937 nastąpiła zmiana nazwy wsi na Deutscheck, równocześnie z utworzeniem gminy (Landgemeinde) o tej samej nazwie. Oprócz „Trzech wsi” w jej skład weszły Neu Strunz (Nowe Strącze) i folwarki Linderei, Bergvorwerk (Krzydłowiczki): Waldvorwerk, Neuvorwerk, Kirchvorwerk, Morgenstern (Jutrzenka), Köhlerkrug (nieistniejący przysiółek na płn. od jez. Dąbie). W 1938 r. utworzony został męski oddział obóz służby pracy (Reichsarbeitsdienstlager, w 1939 r. – obóz żeński. Podczas wojny okolica stała się miejscem nazistowskiej zbrodni: w 1944 r. w znajdujących się na uboczu folwarkach Neuvorwerk (Potrzebówko Dolne) i Bänisch Vorwerk (Potrzebówko Górne) utworzono podobozy obozu koncentracyjnego Gross–Rosen.

Pod koniec wojny ludność gminy Deutscheck ewakuowała się w obliczu nadchodzącego frontu. Nastąpiło to częściowo ciężarówkami 24 stycznia 1945 roku. Główna część – kolumna zaprzęgów – wyruszyła w drogę 27 stycznia. Po miesiącu dotarła do powiatu Auerbach (rejon Vogtlandu) w Saksonii. Niewielka pozostała część ludności została po wojnie wysiedlona przez polskie władze.

2. Salisch (Zalesie)

Salisch (dalej: S.) to historyczna środkowa część obecnej wsi sołeckiej Stare Strącze, do r. 1937 osobna gmina, włączona wówczas do nowo utworzonej gminy Deutscheck.

Słowiańska nazwa miejscowości wskazuje na jej stary rodowód, mimo iż w dokumentach występuje późno. W 1510 r. wymieniona jest pod nazwą „Zalyessye” w księdze uposażenia biskupstwa poznańskiego. W metryce z 1515 r. świadkiem jest Balthasar von Lucke, właściciel „Szelisch”. Późniejsza forma – Salisch (pol. Zalesie). Wieś założona została jako ulicówka (zob. 1. Alt Strunz). Należała do parafii w Sławie. W 1507 r. wikariusz generalny diecezji poznańskiej Jan Górski kazał zburzyć znajdującą się tu (od niedawna?) kaplicę św. Anny – z powodu objawów bałwochwalstwa i niesprawdzonych cudów.

W XVI w. właściciel wsi przeszedł na luteranizm, a wraz z nim obowiązkowo chłopi. Uczęszczali oni do kościoła w Strączu, a w czasach ucisku kontrreformacji – do polskich Wygnańczyc i Starych Drzewiec (od 1742 r. znów do Strącza). Katolicy posiadali od 1654 r. kościół w Strączu. Około 1765 r. było w S. 10 gospodarstw kmieci, 18 zagrodników, 6 ludzi wolnych, 5 chałupników i komorników (łącznie) i 6 rzemieślników.

Majątek ziemski S., do którego w czasach nowożytnych należały również folwarki Bergvorwerk (Krzydłowiczki), Mittel Merzdorf, Ober Merzdorf, Birkwitz i Morgenstern (pojawia się pod tą nazwą dopiero w 1907 r.; pol. Jutrzenka), pierwotnie stanowił przypuszczalnie dobra książąt głogowskich. Pierwszym znanym posiadaczem był ród von Lucke, notowany w okolicach Sławy w XIV w. (1418 – Piotr Lockau). Gałąź von Luck(e)–Salisch (von Luck und Salisch) miano nosiła od nazwy miejscowości i zachowała je po utracie dóbr (wymarła w 1959 r.). Kolejno majątek był we władaniu rodów von Kottwitz i (krótko) von Niebelschütz. Jego właścicielem był także hrabia Rzeszy i starosta księstwa głogowskiego Johann B. von Herberstein (†1685). Od niego dobra S. i Merzdorf nabył w 1685 r. Maximilian v. Kesslitz (także późniejszy starosta księstwa, †1716). W r. 1692 był otrzymał on od cesarza Leopolda przywilej produkcji i sprzedaży piwa. Ród v. Kesslitz wymieniony jest również w tabelach podatku gruntowego z około 1765 roku.

W r. 1791 główną część majątku z dwoma folwarkami posiadał kapitan v. Kreckwitz. Mniejsza część z jednym folwarkiem należała do Balzera v. Niebelschütz z Lipinek. We włości v. Kreckwitza znajdowało się 14 kmieci, 14 zagrodników i 12 chałupników – łącznie 250 mieszkańców. Była tu karczma i 2 wiatraki. W części v. Niebelschütza było tylko 3 zagrodników i 1 chałupnik – 46 mieszkańców (ponadto wymienia się wiatrak). W pierwszej połowie XIX w. władał całością Maximilian Albert von Ohlen und Adlerscron. W 1862 r. dobra przeszły w nieszlacheckie ręce – nabył je sierżant Otto Richard Ackermann. Podczas I wojny św., po śmierci Paula Eckermanna wdowa przekazała majątek córce (również wdowie) Pauli Fletscher. Od lat 20. do końca II wojny św. zarządzał nim jej syn Alfred Fletcher. Majątek był nie tylko ważną częścią wsi, ale także głównym pracodawcą i motorem postępu. O. R. Ackermann zbudował gorzelnię (po 1867) i zintensyfikował rolnictwo. Specjalizowano się w uprawie zbóż, a po wybudowaniu cukrowni we Wschowie również buraków cukrowych. W 1866 r. posiadano 22 koni, 99 szt. bydła, 18 świń i 1300 owiec. Później nastąpiła specjalizacja w hodowli bydła rasy oldenburskiej, znaczenie zachowała również hodowla owiec.

W 1895 r. na terenie majątku znajdowało się 154 mieszk., jak również 34 w folwarku Bergvorwerk (Krzydłowiczki). Wśród nich było 69 katolików. Natomiast samą wieś S. zamieszkiwało 329 osób, w tym 53 katolików. Spośród tych ostatnich dużą część stanowili pracownicy z Polski. Niektórzy nabyli na własność gospodarstwa. Po r. 1920 część z nich przeniosła się do Polski; w S. pozostało kilka – kilkanaście rodzin (w spisie mieszkańców z 1943 r. w. znajduje się 11 nazwisk o brzmieniu polskim). W 1925 r. ludność wsi wynosiła 406 osób (z czego: 305 ewangelików i 96 katolików).

W XX w. ekonomiczny wzrost wsi wyrażał się na różny sposób. Oprócz gospodarstw chłopskich rozwijały się specjalności rzemieślnicze np. elektrotechnicy (wieś już w 1913 r. otrzymała prąd), palacze, rzeźnicy, woźnice, handlowcy itp. Funkcjonowała szkoła, utworzono ochotniczą straż pożarną, obsługującą wszystkie 3 wsie. Już w XIX w. wieś zrastała się z pozostałymi; w 1937 r. połączono je w jedną gminę Deutscheck. Słowiańsko brzmiąca nazwa S. zmieniona została już w końcu 1936 r. na Hinterwald (dokładne tłumaczenie nazwy Zalesie).

Okres II wojny św. – zob. 1. Alt Strunz.

3. Merzdorf

Merzdorf (dalej: M.) to historyczna zachodnia część obecnej wsi sołeckiej Stare Strącze, do r. 1937 osobna gmina, włączona wówczas do nowo utworzonej gminy Deutscheck.

M. wzmiankowane zostało po raz pierwszy w r. 1358, kiedy to opat klasztoru cystersów we Wieleniu wymienił je wśród 11 wsi klasztornych, z których pobierane dziesięciny należne były kościołowi w Poznaniu. Podobnie jak inne wsie założone przez osadników niemieckich, nazwa pochodzi od lokatora (1457 – „Merttinsdorf”, 1481 – „Mertinsdorf”). W księdze uposażenia biskupstwa poznańskiego z 1510 r. wieś wymieniona jest (obok Zalesia i Strącza) pod polską nazwą „Marcinkowo”.

M. posiadał układ ulicówki. Nie było tu osobnych dóbr, jedynie folwarki przynależne do majątku Salisch: górny (Obervorwerk M.), średni (Mittelvorwerk M.) i dolny (Untervorwerk) – ten jednakże, po zasiedleniu go przez kolonistów otrzymał nazwę Kolonie Linderei. Na północ od wsi znajdował się folwark, występujący na pocz. XX w. pod nazwą Morgenstern (Jutrzenka). Pierwszym znanym z nazwiska właścicielem tutejszych posiadłości był Hans Luckau (około 1427), który założył gałąź rodziny von Luck(e) und Salisch. Na terenie wsi znajdowała się prawdopodobnie (inna możliwość – w Salisch) siedziba rycerska, wzmiankowana w 1791 r. jako „stary opuszczony zamek”.

W czasach nowożytnych historia M. związana jest z sąsiednim Salisch, poprzez przynależność do tamtejszego majątku. Zakres i ciągłość własności nie jest oczywista: np. w XVI w. pewne dobra w M. posiadali także Rechenbergowie. Około 1765 r. wymienieni są jako posiadacze spadkobiercy rodów von Loeben i von Schenckendorff (podczas gdy w Salisch – ród von Kesslitz). W tamtym czasie we wsi żyło 15 rodzin kmieci, 18 zagrodników, 12 chałupników i 5 rzemieślników.

W XIX i XX w. zachodziły w M. te same procesy, co w pozostałych częściach obecnego Starego Strącza (które wówczas zrastały się ze sobą). Dotyczy to również demografii (np. na początku XX w osiedliło się tu kilka polskich rodzin). W 1910 r. w M. było 351 mieszk., w 1925 r. – 425 (z czego 317 ewangelików i 107 katolików). Przyrost mieszańców – w odróżnieniu od Salisch, gdzie nastąpił spadek – pozostawać musiał w związku z przyłączeniem w 1913 r. do linii kolejowej Głogów – Sława – Kolsko. Na stacji Linderei (po wojnie: Lipinka Głogowska) odgałęziała się również linia ze Sławy do Wschowy. Dostęp do transportu kolejowego miał istotne znaczenie dla mieszkańców (np. możliwość dojazdu na targi do miast). W tym samym roku wieś otrzymała prąd elektryczny. Mimo rozwoju technicznego, po I wojnie św. znajdowało się tu jeszcze 5 wiatraków. Własną szkołę M. posiadało dopiero w 1931 r. (dotychczas korzystano ze szkoły w Salisch).

Okres III Rzeszy – zob. 1. Alt Strunz.

Źródła i literatura:
Adreßbuch Stadt und Kreis Glogau, Glogau 1927;
F.G.E. Anders, Historische Statistik der Evangelischen Kirche in Schlesien, Glogau 1848/ Breslau 1867;
H. Hoffmann, Die katholischen Kirchen des Landkreises Glogau, Breslau 1937;
J.G. Knie, Alphabetisch statistisch topographische Übersicht der Dörfer, Flecken, Städte und anderer Orte der Königlichen Provinz Schlesien, Breslau 1845;
Kronika rodziny von Lucke (maszynopis w posiadaniu autora);
A. Kutschelis, Niemand soll „auf dem Dom laufen und dort Schöpszechen halten”. Das Bier als wirtschaftlicher und politischer Faktor in der Geschichte Glogaus [w:] Glogau im Wandel der Zeiten, Würzburg 1992;
P. Łachowski, Dzieje wsi w gminie Sława, w: Sława. Zarys dziejów, pod. red. W. Strzyżewskiego, Sława 2004 (dalej: Sława. Zarys dziejów);
J. Nowacki, Liber Beneficiorum Dioecesis Posnaniensis Anni 1510. In: Societas Litterarum Posnaniensis. Fontes collegii historici, t. 10. Poznań 1950;
D. Nowakowski, Sława i jej okolice w pradziejach i średniowieczu, w: Sława. Zarys dziejów;
D. Nowakowski, Średniowieczna organizacja parafialna w Sławie i okolicach, „Nasza Sława” 2004, nr 1;
A. Pacyga, Ziemia sławska podczas II wojny światowej, w: Sława. Zarys dziejów;
S. Paschel (Hrsg.), Deutscheck, ein Dorf in Schlesien, Materialsammlung in 2 Heften, Hainichen 2006;
Schlesisches Adreßbuch, Breslau 1927;
M. Sprungala, Alt Strunz – Graf Archibald von Keyserling (1759-1852), „Neuer Glogauer Anzeiger“ 2006, nr 2;
M., Sprungala, Stare Strącze (Alt Strunz), „Nasza Sława” 2005, nr 3 i 4;
Tabele podatku gruntowego i ludności wsi śląskich z około 1765 r., oprac. Z. Kwaśny i J. Wosch, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975;
K. Wutke, Codex Diplomaticus Silesiae. Inventare der nichtstaatlichen Archive. t. 24. Kreis Grünberg und Freystadt, Breslau 1908 oraz T. 28. Kreis und Stadt Glogau, Breslau 1915;
F.A. Zimmermann, Beyträge zur Beschreibung von Schlesien, t. 10, Brieg 1791.

Martin Sprungala [EZG z. 64/65, 2007 – Stare Strącze do roku 1945. 1: Alt Strunz (Stare Strącze); 2: Salisch (Zalesie);3: Merzdorf]

[ Powyższe opracowanie swoje źródło ma na stronie: http://www.glogow.pl/ezg/index.php/Stare_Strącze ]